Aantal erfgoedorganisaties en -instellingen

Oktober 2024

Definitie

Cultureel-erfgoedwerkingen zijn van grote betekenis voor de lokale gemeenschap. Daarom rapporteert de lokale vrijetijdsmonitor over de dertien collectiebeherende erfgoedorganisaties en –instellingen die volgens FARO op het lokale erfgoedveld actief zijn. FARO is het Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed. Binnen cultureel-erfgoedwerkingen zijn sectoren als musea, culturele archiefinstellingen en erfgoedbibliotheken bekend. De sector lokale erfgoedverenigingen kent nog eens zeventien deelsectoren. Dit zijn verenigingen die zonder een winstgevend doel cultureel erfgoed toegankelijk maken voor het publiek.

Sectoren

Privaatrechtelijke archiefinstelling is een archief dat tot stand komt en gehandhaafd wordt op privé-initiatief, ofwel op initiatief van een overheid die als private instantie optreedt. Toch vallen archieven niet onder het overheidsbeleid. In principe ontsnappen zij aan ieder rechtstreeks toezicht van de regering. Hun bestaan als rechtspersoon wordt afhankelijk gesteld van de voorwaarden die de wetgever voorschrijft. 

Publiekrechtelijke archiefinstelling is een archief dat door de openbare overheid in het leven werd geroepen en die voor het algemeen belang deel uitmaakt van het overheidsbeleid. Dit type archieven behoort tot de instellingen die de overheid voor haar administratie noodzakelijk of nuttig acht. Met dat doel zijn zij opgericht. Denk aan de stads- en gemeentearchieven of de vroegere OCMW-archieven. 

Rijksarchief is de Belgische Federale Wetenschappelijke Instelling die deel uitmaakt van de Programmatorische Overheidsdienst Wetenschapsbeleid (POD). Het biedt wetenschappers een uitzonderlijk onderzoekskader en –instrumentarium. Zo kan de regering op basis van valabele gegevens onderbouwde beslissingen nemen op gebied van onderzoek en ontwikkeling. Een rijksarchief beschikt over een leeszaal waar het publiek archieven op papieren of elektronische dragers kan raadplegen. 

Documentatiecentrum is een organisatie die documentatie en archiefmateriaal over een bepaald thema bewaart en toegankelijk maakt. 

Erfgoedbibliotheek of ook wel bewaarbibliotheek bewaart permanent specifieke geschriften en documenten. Een erfgoedbibliotheek wordt daarom ook wel een bewaarbibliotheek genoemd. Er worden dus geen werken afgeschreven of verwijderd. Eén van de doelstellingen van een dergelijke bibliotheek is om een patrimonium op te bouwen met historische, culturele of wetenschappelijke waarde. 

Erfgoedcel is een organisatie die het culturele erfgoed in een bepaalde regio bewaart. Een erfgoedcel coördineert lokale initiatieven, zet projecten op en communiceert over het regionale erfgoed. Erfgoedcellen werken altijd in het kader van een erfgoedconvenant dat de Vlaamse Gemeenschap afsluit met een stad of regio. Daardoor ontvangen de cellen een subsidie die meestal wordt aangevuld met middelen uit de gemeentelijke begroting. Op die manier moet een erfgoedcel aan een minimum aantal kwaliteitseisen voldoen zoals veilig omgaan met analoge stukken.  

Expertisecentrum is een organisatie die zich verdiept in een bepaald thema. Het kan in een thema onderzoek uitvoeren. 

Dienstverlenende erfgoedorganisatie helpt verenigingen, lokale besturen en particulieren in hun erfgoedwerking. Meestal gaat het om ondersteuning voor roerend cultureel erfgoed. Dienstverlenende erfgoedorganisaties maken deel uit van een erfgoedgemeenschap. Ze richten zich dan ook op een sterk herkenbaar erfgoednetwerk in Vlaanderen of in een regio. Dienstverlenende erfgoedorganisaties kunnen zowel individuele organisaties als collectiebeherende instellingen zijn.

Immaterieel erfgoedorganisatie is een organisatie rond tradities en technieken van vroeger en nu. Het gaat om muziek en podiumkunsten, vertellingen, feesten, rituelen, sociale gebruiken, en ambachten of vakmanschap.

Onroerend erfgoedorganisatie is een organisatie die rond onroerend erfgoed in een bepaalde regio werkt. Onroerend erfgoed omvat alles wat te maken heeft met gebouwen, archeologie, landschappen en varend erfgoed. 

Museum is een instelling zonder winstbejag die ten dienste staat van de gemeenschap en van haar ontwikkeling. Een museum is publiek toegankelijk en bewaart materiële en immateriële getuigenissen van de mens en zijn omgeving. Daarover verzamelt, verstrekt en stelt het museum informatie tentoon voor onderzoek, educatie en recreatie. 

(Koepel)organisatie voor volkscultuur is een organisatie die zich inzet voor bepaalde uitingen van het volksleven, zoals tradities en gebruiken. 

Andere erfgoedorganisaties en andere erfgoedverenigingen zijn organisaties of verenigingen die niet of niet helemaal onder een van de bovenstaande categorieën vallen. 

Deelsectoren lokale erfgoedverenigingen

Vereniging voor familiekunde waarvan de leden werken rond familiegeschiedenis en de bevordering van genealogisch onderzoek. 
Vereniging voor heemkunde waarvan de leden de eigen leefomgeving onderzoeken. 
Vereniging voor volkskunde waarvan de leden werken rond uitingen van het volksleven zoals tradities en gebruiken. 
Vereniging voor archeologie, oudheidkunde en kunstgeschiedenis waarvan de leden overblijfselen van oude culturen bestuderen of de geschiedenis van kunst onderzoeken. 
Vereniging voor lokale, stads- en regionale geschiedenis waarvan de leden werken rond de lokale, stads- of regionale geschiedenis. 
Vereniging voor (historische) taalkunde en dialectologie waarvan de leden (historische) talen en dialecten bestuderen en beschrijven. 
Vereniging voor carnaval en straatfeesten waarvan de leden zich inzetten voor de tradities rond meerdaagse volksfeesten met als orgelpunt vaak een stoet door de straten van de stad of gemeente.
Vereniging voor historische (reuzen)stoeten en processies waarvan de leden zich inzetten voor tradities met bijvoorbeeld een ommegang van fantasiefiguren in het speerpunt van de gemeenschap.
Vereniging voor traditionele sporten en schutterij waarvan de leden zich engageren voor traditionele gebruiken in de eeuwenoude klederdracht met korps en vlag van de federatie.
Vereniging voor streekgastronomie en streekproducten waarvan de leden werken rond lokale gastronomie en producten zoals ovenkoeken, ambachtelijke charcuterie, karnemelk, mattentaarten of vlaaien. Met tradities die smaak centraal stellen, versterken zij de sociale cohesie in een regio.
Vereniging voor kunstambachten- en volkskunsten waarvan de leden zich inzetten voor bepaalde kunstambachten of kunsten die binnen een bepaalde volkstraditie zijn ontstaan. 
Vereniging van verzamelaars waarvan de leden zich engageren om bepaalde zaken te verzamelen. 
Vereniging van vrienden van een erfgoedinstelling waarvan de leden een nauwe band met een bepaalde erfgoedinstelling onderhouden. 
Vereniging voor erfgoedtoerisme en gidsenkringen waarvan de leden zich inzetten voor toerisme dat gericht is op het culturele erfgoed van een plaats. In een gidsenkring komen gidsen bijeen om samen te werken of om ervaringen uit te wisselen. 
Vereniging voor erfgoedparticipatie en -educatie waarvan de leden zich inzetten om cultureel erfgoed breder onder de aandacht te brengen. 
Vereniging voor technisch, industrieel en wetenschappelijk erfgoed waarvan de leden kennis vergaren over bijvoorbeeld oude zettechnieken, weefgetouwen, breimachines en andere industriële processen die eeuwenoud vakmanschap in stand houden.
Vereniging voor monumenten en landschappen waarvan de leden werken rond beschermde gebouwen en landschappen die de gemeenschap bepaalde mijlpalen doet herdenken en koesteren.
Andere erfgoedvereniging waarvan de leden zich engageren rond een bepaalde vorm van materieel of immaterieel cultureel erfgoed dat niet of slechts gedeeltelijk een plek hebben in de standaard deelsectoren.

Bron

2023, 2021: API-connectie met de erfgoedkaart van FARO
2017: FARO

Leveringsperiode

2023: april 2024, 2021: september 2022, 2017: maart 2018

Vergelijkbaar in tijd

Referentiejaren 2023, 2021 en 2017

Originele vraagstelling

Cultureel-erfgoedorganisaties kunnen hun geolocatie zelf aanduiden op de erfgoedkaart van FARO.

Opmerkingen

Cultureel erfgoed bestaat volgens het Cultureelerfgoeddecreet uit enerzijds roerend en anderzijds onroerend erfgoed. De lokale vrijetijdsmonitor volgt die afbakening niet. De monitor neemt gegevens van zowel materieel als immaterieel erfgoed op omdat lokale erfgoedverenigingen in beide vormen activiteiten kunnen ontplooien. 

Sommige organisaties registreren meerdere subcategorieën op de Erfgoedkaart. Van organisaties met meerdere subcategorieën is in de lokale vrijetijdsmonitor het eerste kenmerk geteld. Voor de drie referentiejaren werd steekproefsgewijs de publieke weergave van de Erfgoedkaart afgetoetst op het moment dat de data in de lokale vrijetijdsmonitor werden ingebracht.

Responsgraad

In 2023 hebben 273 gemeenten (91%) minstens één erfgoedorganisatie of -instelling op de Erfgoedkaart staan. In 2021 zijn dat 274 gemeenten (91%) en in 2017 zijn dat 267 gemeenten (89%).