Bij deze competentie gaat het om het bedenken van verschillende toekomstscenario’s en ze afwegen tegen elkaar wat betreft hun wenselijkheid voor onszelf, anderen en de planeet. Een ander aspect ervan is nadenken over veranderstrategieën die nodig zijn om tot een gewenste toekomst te komen.

Toekomstdenken wordt betekenisvoller en minder afhankelijk van fantasie wanneer je systematisch uitkijkt naar en rekening houdt met megatrends, gewone trends, change drivers en novelties.

• Met het begrip ‘megatrend’ bedoelen we een ontwikkeling die een impact heeft op alles en iedereen, overal ter wereld. Het is meestal een proces dat ​​al decennia gaande is en niet meteen zal verdwijnen. Een voorbeeld van een megatrend is de globalisering. Die heeft gezorgd voor een wereldwijde economische handelsruimte, een enorme toename van personen- en goederenmobiliteit, wereldwijde datanetwerken en sociale netwerken. Een ander voorbeeld is de klimaatverandering. Ook die beïnvloedt alle landen en dwingt regeringen om na te denken over gezamenlijke oplossingsstrategieën en manieren om de lasten te verdelen.
• Een gewone ‘trend’ is een beperktere verandering in het gedrag, de normen, waarden en attitudes van mensen als gevolg van megatrends. Een trend kan globaal zijn, bijv. het wereldwijd toenemende bewustzijn van de klimaatverandering en de groeiende bereidheid bij mensen om hier iets aan te doen. Andere trends zijn eerder lokaal, bijv. de steeds grotere groep mensen in Westerse landen die vlees en zuivel vermijden.
• ‘Novelties’ zijn nieuwe, verrassende gebeurtenissen (zowel positief als negatief). Een positief voorbeeld is de groeiende hoeveelheid dingen die kunnen geleased of gehuurd worden (van kleding over verlichting tot allerlei huishoudelijke toestellen). Een negatief voorbeeld is de plotse opkomst van Covid-19.
• ‘Change drivers’ zijn tenslotte huidige of opkomende trends die een belangrijke impact (kunnen) hebben op het al dan niet ontwikkelen van een duurzame samenleving. Een goed voorbeeld hiervan is het thuiswerken ten gevolge van de Covid-pandemie.

Nadenken over (mega)trends, novelties en change drivers helpt om belangrijke stromingen in de samenleving bloot te leggen en factoren te identificeren die het potentieel van verandering in zich dragen. Het geeft je een beter zicht op de waarschijnlijkheid van bepaalde veranderingen en de mate waarin je er invloed op kan uitoefenen.

De keuzes uit het verleden en het heden beïnvloeden de toekomst waarin we zullen leven. Dingen die we vandaag introduceren als oplossing voor een probleem, kunnen – als er niet goed over nagedacht wordt – de problemen van morgen zijn. Het is dus belangrijk dat individuen, maar zeker ook politici en bedrijfsleiders, zich kritische vragen stellen over de toekomst en hoe die eruit zou moeten zien in het belang van duurzaamheid.

We moeten hierbij leren uit het verleden en proberen bij elke beslissing rekening te houden met alle mogelijke risico’s. Hoe verder de toekomst ligt die we ons proberen voor te stellen, hoe onzekerder die nog is. Een belangrijk aspect van de anticipatorische competentie is dus ook het leren omgaan met onzekerheid.

Met aangepaste methodieken kan je studenten laten nadenken (of dromen) over verschillende toekomsten (envisioning). Dit kan al via een eenvoudige brainstorm, maar er zijn ook meer complexe werkvormen zoals horizon scanning, scenarioplanning, 4 horizons en het futures wheel. Meer uitleg hierover en nog andere suggesties vind je in de toolbox met werkvormen.

Je hoeft je bij toekomstdenken niet te beperken tot realistische en/of gewenste scenario’s. Soms kan het ook heel leerrijk zijn om te bedenken wat je absoluut niet wil en hoe je een dergelijk doemscenario kan vermijden.

Wanneer je een bepaald toekomstbeeld voor ogen houdt, kan je vervolgens gaan nadenken over de (tussen)stappen die moeten gezet worden om daar te komen (backcasting). Wat moeten we bijv. vandaag, volgend jaar, tegen het einde van het decennium … doen wanneer we tegen 2050 als regio klimaatneutraal willen zijn? Welke stappen kunnen gezet worden in de voedingsindustrie, landbouw, transportsector, bouw enzovoort? Dit is meteen een heel groot en complex probleem, maar je kan ook toekomstdenken over kleinere uitdagingen. Wat als ik over een jaar een marathon wil lopen? Welk trainingsschema houd ik dan best aan? En hoe moet ik mijn eetpatroon veranderen?

Door kritisch en creatief over de toekomst na te denken krijg je er een beter zicht op. Het opsplitsen van een grote uitdaging in tussendoelen geeft bovendien een gevoel van controle en helpt om gevoelens van onzekerheid, (klimaat)angst of verlamming tegen te gaan.

Specifiek voor de anticipatorische competentie zou je volgende doelstellingen kunnen formuleren:

• De student kan verschillende toekomstscenario’s uitzetten en mogelijke effecten van verschillende scenario’s tegen elkaar afwegen;
• De student kan verbanden verhelderen tussen het verleden, het heden, de nabije en de verre toekomst;
• De student kan megatrends, trends, novelties en change drivers herkennen binnen onze samenleving;
• De student kan met een bepaald toekomstbeeld voor ogen relevante tussenstappen identificeren die het bereiken van die toekomst waarschijnlijker maken.