Bij complexe uitdagingen zie je vaak enkel het topje van de ijsberg. Hoe tal van factoren elkaar op een dynamische manier beïnvloeden, blijft onzichtbaar. Het gaat om ecologische, economische, culturele, historische, ethische, technologische, sociale, politieke … aspecten, om de invloed die ze hier en nu op elkaar uitoefenen, maar ook om hun invloed op de situatie elders en de gevolgen die ze kunnen hebben in de toekomst. Systeemdenken helpt al die complexe, soms verborgen relaties in beeld te brengen en ermee om te gaan.
Onze neiging om ons blind te staren op wat zich recht voor ons bevindt, heeft te maken met het feit dat we graag zo snel mogelijk tot oplossingen komen. We hebben te weinig oog voor de indirecte oorzaken en verborgen gevolgen die onze eigen ‘oplossing’ kan hebben (het stuk ijsberg dat zich onder water bevindt). Daardoor missen maatregelen en beslissingen soms doel of – erger nog – veroorzaken ze bijkomende problemen. Dit geldt niet alleen voor individuele beslissingen, maar ook voor die van overheden, organisaties en bedrijven. Zo lijkt de oorlog tegen het terrorisme bijv. eerder extremisme en radicalisering aan te wakkeren. En leiden meer rijstroken tot minder files? Om tot een duurzame en toekomstbestendige oplossing te komen, moeten we het systeem grondig in kaart brengen en soms kiezen voor minder voor de hand liggende interventies.
Complexiteit gaat per definitie gepaard met onzekerheid en onvoorspelbaarheid. Systeemdenken lost dit niet op. Het helpt wel om aanknopingspunten voor actie te vinden, doordat we zowel de details als het grotere plaatje in ogenschouw nemen.
In een bevraging uit 2017(opent in nieuw venster) noemden verschillende duurzaamheidsexperten inter- en transdisciplinair systeemdenken zeer belangrijk voor duurzaamheidseducatie. Samenwerking over vakdisciplines heen en met buitenschoolse stakeholders leidt tot nieuwe, innovatieve kennis. Ze pleiten daarom voor interdisciplinariteit in het curriculum. Dat kan door studenten met verschillende vakdisciplines, of zelfs uit verschillende opleidingen te laten samenwerken. Wanneer dit organisatorisch niet mogelijk is, kan je zoeken naar andere manieren om verschillende perspectieven in je lessen aan bod te laten komen, bijv. via gastsprekers, bedrijfsbezoeken, literatuur of rollenspelen.
Systeemdenken hangt ook samen met mediawijsheid. De mens had nog nooit zo veel informatie tot zijn beschikking, maar werd ook nooit eerder zodanig overspoeld door greenwashing en fake news. Wanneer studenten verschillende bronnen gebruiken (teksten, getuigenissen …) om een uitdaging te analyseren, dan moeten ze het onderscheid leren maken tussen feiten die gebaseerd zijn op onderzoek en wetenschap, en uitspraken die enkel gestoeld zijn op gevoelens, veronderstellingen of meningen. Kritiekloos informatie overnemen leidt ons weg van de kern van het probleem. Vasthouden aan ongefundeerde aannames bemoeilijkt de communicatie. Studenten moeten daarom oog hebben voor ongenuanceerd denken en communiceren, zowel bij zichzelf als bij anderen.
