Je kan systeemdenken zien als de studie van de verborgen structuren. Bij complexe uitdagingen zie je vaak enkel het topje van de ijsberg en blijven een heel aantal beïnvloedende factoren en relaties onzichtbaar. Wanneer we met een probleem geconfronteerd worden, staren we ons vaak blind op wat zich direct voor ons bevindt (het topje van de ijsberg) omdat we zo snel mogelijk tot een oplossing willen komen. We hebben te weinig oog voor de soms indirecte oorzaken van het probleem en de verborgen gevolgen die onze eigen ‘oplossing’ kan hebben (het stuk van de ijsberg dat zich onder het wateroppervlak bevindt). Daardoor missen maatregelen en beslissingen soms hun effect of – erger nog – veroorzaken ze bijkomende problemen.

Dit geldt niet alleen voor individuele beslissingen, maar ook voor die van overheden, organisaties en bedrijven. Zo lijkt de oorlog tegen het terrorisme eerder extremisme en radicalisering aan te wakkeren en veroorzaakt die op zijn minst veel burgerleed in het Midden-Oosten. Of wat te zeggen over de effectiviteit van de ‘war on drugs’ in ons eigen Antwerpen? En leiden meer rijstroken tot minder files?

Willen we tot een duurzame en toekomstbestendige oplossing komen, dan moeten we het systeem grondig in kaart brengen en soms kiezen voor minder voor de hand liggende oplossingen.

Eigen aan complexe duurzaamheidsuitdagingen is de dynamische wijze waarop tal van factoren elkaar beïnvloeden. Het gaat dan om ecologische, economische, culturele, historische, ethische, technologische, sociale, politieke … aspecten, om de invloed die ze hier en nu op elkaar uitoefenen, maar ook om hun invloed op de situatie elders en de gevolgen die ze kunnen hebben in de toekomst. Systeemdenken helpt om al die complexe, soms verborgen, relaties in beeld te brengen en ermee te leren omgaan.

Omdat complexiteit per definitie gepaard gaat met onzekerheid en onvoorspelbaarheid, mag systeemdenken niet gezien worden als een techniek om problemen op te lossen. Het is vooral bedoeld om complexiteit te doorgronden en aanknopingspunten voor actie bloot te leggen. Via systeemdenken kunnen we in- en uitzoomen op de verschillende factoren die de complexiteit van een duurzaamheidsuitdaging bepalen en zowel de details als het grotere plaatje in ogenschouw nemen.

In een bevraging uit 2017(opent in nieuw venster) noemen verschillende duurzaamheidsexperten inter- en transdisciplinair systeemdenken zeer belangrijk voor duurzaamheidseducatie. Samenwerking over vakdisciplines heen en tussen binnen- en buitenschoolse stakeholders doet nieuwe verbindingen en nieuwe kennis ontstaan. Dit is dus een pleidooi voor interdisciplinariteit in het curriculum. Dat kan bijv. door bewust in te zetten op groepen waarin verschillende onderwijsvakken vertegenwoordigd zijn, of door studenten uit verschillende opleidingen te laten samenwerken.

Wanneer dit organisatorisch niet mogelijk is, kan het interessant zijn om na te denken hoe je toch andere perspectieven in je lessen aan bod kan laten komen, bijv. via gastsprekers, bedrijfsbezoeken, literatuur of rollenspelen.

De Waters Foundation (2014) heeft de gewoontes van een systeemdenker(opent in nieuw venster) in kaart gebracht. We kunnen die als volgt samenvatten:

• Studenten bestuderen het geheel, niet enkel de deelaspecten. Ze kiezen daarbij voor een multidisciplinaire bril i.p.v. enkel te redeneren vanuit hun eigen vakdiscipline;
• Ze kijken naar dynamische relaties, niet enkel naar lineaire oorzaak-gevolgketens;
• Studenten hebben aandacht voor processen, niet alleen voor zuivere feiten;
• Ze zoomen uit om te zoeken naar patronen en tendensen, i.p.v. zich te verliezen in het bestuderen van details.

Bij systeemdenken wordt vaak gebruik gemaakt van visuele hulpmiddelen om kennis en feiten te structureren en relaties en samenhang te verhelderen. Denk aan methodieken als stakeholder mapping, het maken van relatiecirkels of causale lussen, of een complexere werkvorm als het wicked problem plaza. Meer suggesties vind je terug in de toolbox. Dergelijke visuele hulpmiddelen leiden tot een dieper begrip van de werkelijkheid en brengen communicatie op gang.

Specifiek voor de competentie systeemdenken zou je volgende doelstellingen kunnen formuleren:

• De student kan een duurzaamheidsuitdaging vanuit verschillende analyseniveaus (micro-, meso- en macroniveau) bestuderen;
• De student kan het systeem rond een bepaalde duurzaamheidsproblematiek (met daarin elkaar beïnvloedende factoren en hun onderlinge relaties) uitleggen;
• De student kan verklaren welke grondoorzaken de ‘onduurzaamheid’ van een bepaalde uitdaging veroorzaken;
• De student kan de onderlinge afhankelijkheid tussen ecologische, economische en sociale factoren van een uitdaging aantonen;
• De student kan een duurzaamheidsuitdaging vanuit verschillende perspectieven beschrijven;
• De student kan het systeem rond een duurzaamheidsproblematiek visueel weergeven met behulp van een bepaalde methodiek.