Niet elke inwoner van de gemeente heeft evenveel last van klimaateffecten. Een aantal sociale bevolkingsgroepen ondervindt meer last of worden meer benadeeld dan anderen. Daarom kan het wenselijk zijn dat de gemeente deze mensen wat meer helpt.

Via een sociale kwetsbaarheidsanalyse die wordt uitgevoerd via GIS en wordt weergegeven via een kaart, wordt het duidelijk waar deze mensen te vinden zijn in de gemeente. Een sociale kwetsbaarheidskaart van een gemeente is dus een kaart waarop de kwetsbare mensen gesignaleerd worden.

Maken van een kaart

Om de sociale kwetsbaarheidskaart te maken zijn bevolkingsgegevens van de inwoners nodig. Eerst wordt de potentiële sociale kwetsbaarheidskaart opgesteld. Deze bevat onder meer volgende informatie:

• Ouderen: Mensen ouder dan 65 jaar: deze mensen lopen het gevaar om gezondheidsproblemen te ervaren tijdens hete dagen. Vooral 65+ mensen die zelfstandig wonen, zonder partner, zijn kwetsbaar. Ook hebben deze mensen meer moeite om op tijd hun inboedel te redden wanneer een overstroming dreigt te gebeuren. Op de kaart worden bejaardentehuizen weergegeven en wijken met grote proportie 65+/75+ mensen.
• Chronisch zieke mensen en gehandicapten: deze mensen zijn meer kwetsbaar omdat ze afhankelijk zijn van anderen om zich te beschermen tijdens overstromingen. Ook geeft hitte meer problemen bij mensen die al gezondheidsproblemen ervaren. Op de kaart worden zorgcentra weergegeven.
• Baby’s en kinderen: deze personen zijn afhankelijk van anderen voor hun zorg. Hitte is vooral gevaarlijk voor baby’s en kinderen, die te maken kunnen krijgen met uitdrogingsverschijnselen. Op de kaart worden crèches en kleuterscholen weergegeven.
• Mensen met laag inkomen: Mensen die het minimuminkomen verdienen, of minder, zijn meer kwetsbaar voor overstromingen omdat zij vaak moeite hebben om alle schade te bekostigen. Ook wonen mensen met een laag inkomen vaak in niet zo goed geïsoleerde huizen, waardoor ze meer last kunnen ondervinden van de warmte tijdens hittegolven. Op de kaart worden wijken weergegeven waar mensen gemiddeld een laag inkomen hebben. Men zou deze indicator ook kunnen vaststellen door te kijken naar werklozen.
• Alleenstaande ouders: volgens de wetenschappelijke literatuur en empirisch onderzoek zijn alleenstaande ouders meer kwetsbaar voor overstromingen. Dit heeft ermee te maken dat zij vaak een wat beperkter inkomen hebben om schade te compenseren. Ook wat betreft overstromingen hebben zijn meer stress en zorgen om alles op tijd in veiligheid te brengen. Deze groep van mensen kan geanalyseerd worden op basis van de bevolkingscijfers over samenstelling van het huishouden.
• Mensen met andere nationaliteit: buitenlanders die de Vlaamse taal nog niet goed beheersen, zijn kwetsbaarder voor overstromingen en hittegolven, omdat ze de waarschuwingen en de informatie over preventieve acties niet goed begrijpen. De berichtgeving en media bereikt deze bevolkingsgroepen niet altijd goed. Op de kaart worden wijken weergegeven met een grote proportie buitenlanders. Deze gegevens zijn te vinden in het bevolkingsregister onder ‘nationaliteit’.
• Mensen die in caravans, campings of huizen met enkel gelijkvloerse verdieping wonen: dit zijn woningen die bij een overstroming zeer kwetsbaar zijn omdat er geen mogelijkheid is om goederen te beschermen. Wanneer deze woningen in overstromingsgebied liggen, is de kans op schade zeer groot. Op de kaart worden deze woningen weergegeven.
• Toeristen: vakantiewoningen en recreatieve voorzieningen in gebieden met een brandgevaar, zijn meer kwetsbaar omdat zij gebruikt worden door toeristen die mogelijks niet het risico kunnen inschatten van brandgevaar. Op de kaart worden deze recreatieve voorzieningen weergegeven

Andere, wat moeilijker te lokaliseren, groepen zijn zwangere vrouwen en ‘outdoor’ werkers. Deze mensen zijn kwetsbaar voor hitte.

Vervolgens wordt de te verwachte sociale kwetsbaarheidskaart opgesteld. Die kaart komt tot stand door de klimaateffecten te lokaliseren en te combineren met de potentiële sociale kwetsbaarheidskaart. Die kaart geeft de gebieden weer waar daadwerkelijk klimaateffecten te verwachten zijn in sociaal kwetsbare gebieden. Relevante klimaateffecten zijn zeespiegelstijging, rivieroverstroming, hitte, brand, slechte luchtkwaliteit, overstroming in dicht bebouwde gebieden door hevige regenval.

Gebruik van de kaart

De sociale kwetsbaarheidskaart wordt gebruikt als basis voor allerlei beleidsingrepen op vlak van klimaatadaptatie. Zo kan de sociale kwetsbaarheidskaart aangeven in welke gebieden extra maatregelen nodig zijn om de bevolking te besparen van de gevolgen van klimaatverandering, zoals overstromingswaarschuwing in buitenlandse taal, inzet van vrijwilligers en rode kruis, ontwikkelen en versterken van buurtnetwerken… Op die manier wordt de financiële en immateriële schade van klimaatverandering beperkter.

De sociale kwetsbaarheidskaart wordt opgesteld om de impact van de volgende klimaatproblemen te verminderen:

• Zeespiegelstijging
• Extreme regen
• Overstroming
• Hitte
• Brand

De sociale kwetsbaarheidskaart zelf lost die klimaatproblemen niet op. De impact van de sociale kwetsbaarheidskaart is dat het beleid zich meer bewust wordt dat sommige bevolkingsgroepen meer last ondervinden van klimaatverandering. Dit bewustzijn kan vervolgens de verschillende diensten aanzetten tot het ontwikkelen van gerichte beleidsacties om deze bevolkingsgroepen te helpen en ze minder kwetsbaar te maken. Dit gebeurt dan via preventieve en beschermende acties.

Wanneer ontstaat er impact?

De sociale kwetsbaarheidskaart zorgt ervoor dat de gemeente/stad meer bewust wordt van de sociale kwetsbaarheid. Die impact ontstaat wanneer de kaart gemaakt is en besproken wordt met de verschillende diensten. Kortom, de impact ontstaat op korte termijn.

De acties die vervolgens opgesteld worden om de bevolkingsgroepen minder kwetsbaar te maken kunnen ook een impact hebben onmiddellijk na de in werking treding.

• Een kaart met de lokalisering van sociale kwetsbare groepen kan ook van nut zijn voor andere beleidsdomeinen zoals welzijn, rampenplanning en ruimtelijke ordening.
• Synergie met mitigatie: een aantal van deze sociale kwetsbare groepen wonen in niet goed geïsoleerde huizen, zoals ouderen en migranten met een laag inkomen. Voor het mitigatiebeleid kan verwacht worden dat deze groepen ook extra hulp nodig hebben bij het realiseren van energiebesparende maatregelen.

De sociale kwetsbaarheidskaart moet gemaakt worden op het meest geschikte aggregatieniveau om relevant te zijn voor het gemeentelijke beleid. Dat aggregatieniveau is het niveau van wijken of statistische sectoren. Op die manier kan men het gemakkelijkst beleidsacties koppelen aan de sociale kwetsbaarheidsanalyse.

Verder is het nodig dat de sociale kwetsbaarheidskaart besproken wordt met de verschillende lokale diensten zodat er gekeken wordt welke acties er nodig zijn.

• Ambtenaren die toegang hebben tot bevolkingscijfers
• Ambtenaren die GIS kaarten kunnen maken
• Ambtenaren van dienst welzijn en rampenplanning voor het formuleren van preventieve en beschermende acties

De sociale kwetsbaarheid kan gemonitord worden door dezelfde analysemethodiek toe te passen over de jaren heen. Op die manier wordt het duidelijk of een gemeente meer of minder sociale kwetsbaar wordt doorheen de tijd.

Daarnaast moeten ook de preventieve en beschermende acties gemonitord worden door te kijken hoe die de kwetsbaarheid van deze mensen daadwerkelijk verminderen. Dit kan gebeuren op twee manieren:

1. Door een evaluerend gesprek te voeren met de kwetsbare groepen en hulpdiensten na uitvoering van de acties;
2. Door gegevens van hulpdiensten en rode kruis te verzamelen na hittegolf of overstroming over wie ze geholpen hebben en waarmee ze geholpen werden, alsook hoe lang het duurt alvorens het leven van die mensen weer als normaal is. Uit de analyse van die gegevens zal een afname van van kwetsbaarheid blijken wanneer minder kwetsbare mensen geholpen moesten worden en wanneer de tijd dat het leven weer naar ‘normaal’ terugkeert, korter wordt.

De maatregel zal een verandering teweeg brengen in de volgende Mayors Adapt indicatoren (eens de beleidsacties gerealiseerd worden):

• % aandeel van gevoelige bevokingsgroepen
• % van mensen dat in risicogebied leeft
• Aantal mensen dat verwond werd of geëvacueerd werd na extreme weer
• Aantal doden na extreem weer