Vlaamse delfstoffen - Klei en leem
“Van klei tot baksteen”
Vlamingen zijn gekend voor hun baksteen in de maag, de baksteen waarmee we onze huizen bouwen. Het belangrijkste bestanddeel van baksteen is klei, waarvan er veel te vinden is in onze Vlaamse ondergrond.
Van potten tot huizen
Klei vormt samen met leem het hoofdbestanddeel voor de productie van bakstenen en dakpannen. In grote ovens wordt het juiste mengsel van deze grondstoffen gebakken tot de gewenste steen. De kleur van de baksteen hangt af van de samenstelling van de klei. De ene laag bevat kalk en levert gele bakstenen op, de andere bevat geen kalk maar wel ijzer en zorgt voor helrode bakstenen. Van kleilagen die veel zandkorrels bevatten (dat is magere klei) worden gevelstenen gemaakt, terwijl de kleipakketten met weinig zandkorrels (vette klei) voor de productie van binnenmuurstenen dienen.
Gerealiseerd door KU Leuven in opdracht van Departement Omgeving. Credits: zie 'Over ons'
Klei wordt natuurlijk ook al eeuwenlang gebruikt voor het maken van keramiek. Zo vinden we nog regelmatig scherven terug van keramiekpotten uit de Romeinse tijd.
Er zijn ook andere toepassingen mogelijk zoals geëxpandeerde kleikorrels, die gebruikt worden in de bouw, waterinfiltratiebekkens, daktuinen, enzovoort.
Soorten klei in Vlaanderen
We spreken van een kleilaag als de gemiddelde grootte van de korrels kleiner is dan 0,002 millimeter, microscopisch klein dus. Klei bestaat in hoofdzaak uit kleimineralen. Dat zijn mineralen die eruit zien als plaatjes, waarop andere elementen kunnen geadsorbeerd worden en waartussen water gevangen kan worden. Dat zorgt dan weer voor de typische kneedbaarheid van klei.
In Vlaanderen hebben we veel goede kleiafzettingen. De kleilagen werden gedurende de afgelopen 60 miljoen jaar afgezet in de zee, in een omgeving zonder sterke stroming zodat de klei kon bezinken.
In het westen vinden we de Ieperse Kleien, die nu nog steeds ontgonnen worden in de streek rond Kortrijk. De vettige Aalbeke Klei is er ideaal voor de productie van dakpannen. Dezelfde kleilagen geven ons dan weer kopzorgen in de Vlaamse Ardennen, waar ze grondverschuivingen kunnen veroorzaken.
In de Rupelstreek en het Waasland is er de Boomse Klei, die in de vorige eeuw zeer intensief ontgonnen werd in de streek rond Boom. In Rumst wordt de Boomse Klei nog ontgonnen voor de productie van bakstenen, terwijl er van de Boomse Klei in het Waasland momenteel geëxpandeerde kleikorrels gemaakt worden. In de groeves wordt de klei met baggers afgeschraapt. Dat gebeurt tegen een tempo van 450 ton klei per uur. Een systeem van transportbanden brengt de losse klei vervolgens van de groeve naar het opslagterrein van de steenbakkerij, waar het verder verwerkt kan worden.
In de Noorderkempen is de Kempense Klei aanwezig. Deze klei vormt geen dik kleipakket zoals de Ieperse Klei of Boomse Klei maar bevindt zich in een afwisseling van klei, zand en veen, waardoor ontginning minder eenvoudig is. De meeste ontginningsgebieden en steenbakkerijen liggen vlak bij het kanaal Turnhout-Schoten. Transport over dat kanaal was vroeger immers de snelste manier om de afgewerkte bakstenen naar Antwerpen te vervoeren.
Tot slot zijn er ook kleilagen aanwezig in de Scheldevallei en de polders, die nu echter niet meer actief ontgonnen worden.
Een steenbakkersverleden
Het steenbakkersverleden heeft ook een grote afdruk nagelaten in het landschap, zeker in de Rupelstreek. Daar bevonden zich immers zeer veel groeves en steenbakkerijen op een beperkte oppervlakte.
De oude ontginningsputten vormen nu natuurgebieden en recreatiegebieden zoals De Schorre in Boom, waar elk jaar het Tomorrowland festival doorgaat. De schijnbaar natuurlijke hellingen aan het hoofdpodium zijn overigens niets minder dan de randen van de oude groeve.
Je kan er in de streek ook allerlei industrieel erfgoed terugvinden, zoals indrukwekkende steenbakkerijen en steenbakkersdorpjes.
Gerealiseerd door KU Leuven in opdracht van Departement Omgeving. Credits: zie 'Over ons'
En leem?
Leem komt voor in zuidelijk Vlaanderen en is een eolische afzetting, een laag die afgezet is door de wind.
De leemafzettingen zijn heel belangrijk voor de aanmaak van hoogwaardige gevelstenen. Leem kan ingedeeld worden in rode leem: leem die sterk ontkalkt is en daardoor roodbakkend is (meestal bovenaan de leemafzetting gelegen) en gele leem: de onderliggende, kalkhoudende (8 - 12 %) en geelbakkende leem.