Een 'waardencrisis' ligt aan de basis van de biodiversiteits- en klimaatnoodtoestand
Mensen waarderen de natuur op verschillende manieren. Nieuw onderzoek waar ook het INBO aan meewerkte in het toonaangevend wetenschappelijk tijdschrift Nature laat zien hoe de actuele, eenzijdige waarderingsmethoden van de natuur bijdragen aan de biodiversiteits- en klimaatcrisis. Een van die waarden is de 'economische': de natuur levert voordelen op die we direct of indirect kunnen gebruiken. Een klassiek voorbeeld is het bekijken van een bos voor de productie van hout. Maar heel vaak wordt de natuur ook om andere redenen gewaardeerd. Denk bijvoorbeeld aan hoe het INBO de ecologische waarde van onze graslanden bepaalt op basis van de aanwezigheid van soorten, of hoe de relatie met bijvoorbeeld de Noordzeekust heel waardevol is voor wie daar opgroeide of er zomervakanties doorbracht.
Maar ondanks het belang van deze diverse, meervoudige waarderingen (ecologisch, economisch, relationeel), worden ze niet voldoende weerspiegeld in politieke en economische beslissingen. Het onderzoek in Nature laat zien hoe de actuele waarderingen van de natuur vaak slechts één perspectief hanteren. Helaas draagt een dergelijke, eenzijdige waardering net bij aan de biodiversiteits- en klimaatcrisis. Meer nog, we belandden in een heuse 'waardencrisis': door de voortdurende dominantie van enkelvoudige waarden - en de daarmee gepaard gaande polarisatie - kan de complexe noodsituatie van biodiversiteitsverlies en klimaatverandering niet worden opgelost.
Verandering in gang zetten
Op dit moment worden enerzijds de economische waarden van de natuur (gericht op de markt), en anderzijds de ecologische waarden (ondersteund door natuurwetenschappelijke data) bevoorrecht. Het gevolg is dat culturele en relationele natuurwaarden vaak niet of weinig erkend worden, terwijl ze essentieel zijn voor het bereiken van rechtvaardige en duurzame samenlevingen.
Een kenmerkend voorbeeld zijn de tropische bossen: om aan de grote vraag naar producten zoals soja, avocado, koffie en cacao te voldoen, worden grote delen van het regenwoud herschapen tot plantages. Maar door deze marktgerichte waardering van het regenwoud, blijft de lokale bevolking - die de natuur vaak beschouwt en behandelt als een integraal deel van haar identiteit en cultuur - vaak berooid achter. De omgeving is beschadigd of verdwenen en daardoor smolten ook het culturele erfgoed en de identiteit van de locals als sneeuw voor de zon. Daarnaast worden sommige gebieden beschermd vanwege van hun ecologische waarde of vanwege het voorkomen van (voor buitenstaanders) charismatische soorten, maar net deze bescherming zorgt soms voor het nog verder afbrokkelen van het leefgebied en de traditionele levenswijze van lokale bevolkingsgroepen.
Maar ook in Europa zorgde de industrialisatie van de landbouw voor het verlies van natuur- en cultuurlandschappen, en wordt de schrijnende socio-economische situatie van kleinschalige landbouwers soms te weinig meegenomen in een beleid dat wordt gedomineerd door economische en ecologische waardering.
Ook het natuurbeleid zelf wordt vaak door te eenzijdige natuurwaarden gestuurd: bij het inzetten op de bescherming van soorten worden de lokale gemeenschappen en actoren, die dit landschap maken en beheren, helaas vaak uit het oog verloren. Niet zelden ligt hierin ook de kern van burgerprotesten en conflicten bij multifunctionele landschappen.
Het recente onderzoek in Nature identificeert vier 'waardengerichte benaderingen' om transformatieve verandering in gang te zetten.
- De diversiteit aan waarden van de natuur moet erkend worden. De ene soort natuurwaarde is niet meer of minder belangrijk dan een andere soort, en de diverse waarderingen vullen elkaar aan.
- Deze meervoudige waardering van de natuur moet verankerd worden in de besluitvorming. Beleidsmakers moeten de diverse manieren van natuurwaardering mee opnemen bij het formuleren van voorstellen en besluiten.
- Er moet worden ingezet op beleidshervorming en op het stimuleren van institutionele verandering.
- Maatschappelijke normen en doelen moeten verschuiven om duurzaamheid in alle sectoren van onze samenleving te ondersteunen. Deze benaderingen kunnen een effectieve transformatie mee op gang brengen.
Het roer (durven) omgooien
Volgens de auteurs van het onderzoek is het voor een rechtvaardigere en duurzamere toekomst noodzakelijk dat we het roer omgooien: we moeten afstappen van de overheersende, eenzijdige focus op economische groei en soortenbescherming, en meervoudige natuurwaarderingen moeten economische en politieke beslissingen mee sturen.
"Een beter begrip van hoe en waarom natuur (onder)gewaardeerd wordt door private en publieke besluitvormers is urgenter dan ooit, en hoewel het positief is dat mondiale overeenkomsten zoals het Kunming-Montreal Global Biodiversity Framework (GBF) en de VN Sustainable Development Goals (SDGs) oproepen tot een inclusief en participatief proces om de waarden van de natuur te integreren in acties, geeft het overheersende milieu- en ontwikkelingsbeleid nog steeds prioriteit aan een smalle subset van waarden van de natuur", zegt prof. Unai Pascual (Basque Centre for Climate Change [BC3] en de Basque Science Foundation, Ikerbasque), die het onderzoek heeft geleid als co-chair van het IPBES-rapport over diverse waarden en waardering van natuur (bekend als de ‘Values Assessment’). Het IPBES is het Intergouvernementeel Platform voor Wetenschap en Beleid inzake Biodiversiteit en Ecosysteemdiensten. Wat het IPCC is voor het klimaat, is het IPBES voor de biodiversiteit. Het rapport Values Assessment uit juli 2022 werd goedgekeurd door de 139 lidstaten van IPBES, waaronder ook België. Het geeft een samenvatting en belicht de belangrijkste resultaten van meer dan 50.000 wetenschappelijke publicaties, beleidsdocumenten en inheemse en lokale kennisbronnen. Dit artikel in Nature volgt op de publicatie van het IPBES-rapport.
De diverse soorten natuurwaarden kunnen worden bepaald met behulp van een groot aantal waarderingsmethoden en met bestaande economische, ecologische en sociaal-culturele indicatoren. Het IPBES-rapport wijst er dan ook op dat er geen tekort is aan methoden om de diversiteit aan natuurwaarden in kaart te brengen, maar dat het schoentje elders knelt: "Waar een tekort aan is, is de bereidheid of het vermogen van sommige overheden, administraties en andere actoren om deze methoden toe te passen en in te bedden in hun beslissingen op een manier die zorgvuldig rekening houdt met vertegenwoordiging, rechtvaardigheid en machtsverhoudingen tussen de verschillende partijen die betrokken zijn", aldus prof. Sander Jacobs van het INBO, die het hoofdstuk rond waarderingsmethoden mee coördineerde.
Samen bepalen wat ‘meer en betere natuur’ is
De auteurs van het artikel in Nature stellen dat besluitvorming op basis van meervoudige natuurwaardering essentieel is voor een systeembrede transformatie die de wereldwijde biodiversiteitscrisis en klimaatnoodtoestand aanpakt.
Om die reden zetten de auteurs bepaalde recente inspanningen in de kijker, zoals het Kunming-Montreal Global Biodiversity Framework, dat oproept tot het realiseren van meer respectvolle en participatieve besluitvorming op het gebied van milieu en ontwikkeling. De Nature-studie benadrukt dat het erkennen en incorporeren van de wereldbeelden en waarden van lokale actoren een inclusiever beleid mogelijk maakt, en dat dit zich ook vertaalt in betere resultaten voor zowel mens als natuur.
Ook voor Vlaanderen gaat dit op, zegt Sander Jacobs: "Onze analyse toont dat het vasthouden aan indicatoren die gebaseerd zijn op economische winsten enerzijds of zeldzame soorten anderzijds, voorbij gaat aan de complexere relaties van onze maatschappij met natuur. De recente discussies bij het uitrollen van de Europese Natuurherstelwet illustreren bijvoorbeeld dat eenzijdige stellingnames contraproductief zijn en zelfs de realisatie van de wet in de weg kunnen staan. Ook het Natuurrapport 2023 van het INBO toont duidelijk aan dat initiatieven effectiever zijn als diverse actoren mee de waarden van natuur en landschap bepalen. Als we landbouwers, stedelingen, ondernemers,... kortom een grote verscheidenheid aan mensen willen samenbrengen voor meer en betere natuur, moeten ze wel eerlijk mee kunnen bepalen wat ‘meer en betere natuur’ dan concreet betekent. Met enkel het tellen van euro’s of soorten krijgen we conflicten niet langer opgelost."
Lees het artikel in Nature: Pascual et al. 2023. Diverse values of nature forsustainability. Nature. DOI: 10.1038/s41586-023-06406-9 (PDF van het artikel)