Hoogspanningsverbindingen waar stroom doorvloeit, veroorzaken een elektrisch en een magnetisch veld.
Enkel bij zeer hoge waarden van het elektrisch veld (waarvoor een normering bestaat – zie verder bij acute blootstelling) kunnen effecten bij mensen optreden. Dat komt niet voor bij de hoogspanningslijnen in Vlaanderen.
Het transport van elektriciteit veroorzaakt ook magnetische velden. De sterkte daarvan hangt af van de hoeveelheid stroom die getransporteerd wordt. Hoe meer stroom, hoe sterker de magnetische velden. Daarnaast is de afstand ook belangrijk: hoe verder weg van de geleiders, hoe lager de magnetische velden.
Het gaat hier om extreem laagfrequente (ELF) magnetische velden, want de frequentie van het elektriciteitsnet is 50 Hz. ELF velden zijn niet te verwarren met de veel hogere frequenties van bijvoorbeeld magnetrons of GSM’s (Mega- of Giga-Hertz).

Meer informatie is terug te vinden op https://omgeving.vlaanderen.be/hoogspanning(opent in nieuw venster)

Er is een belangrijk verschil tussen acute blootstelling en langdurige blootstelling.

Acute blootstelling

Acuut betekent: ogenblikkelijk

Bij acute blootstelling aan hoge waarden van het magnetische veld kan inductie van fosfenen in het netvlies optreden. Dit zijn lichtflikkeringen die vanzelf stoppen wanneer het magnetische veld weg is. Om dergelijke acute effecten te voorkomen, is er recent in Vlarem II een norm gelijk aan 100µT opgenomen. Deze waarde mag dus niet overschreden worden in de omgeving van hoogspanningsverbindingen.

Langdurige blootstelling

Langdurig betekent hier: dagelijkse gemiddelde blootstelling aan een bepaald magnetisch veld (µT) gedurende minstens 1 jaar, de zogenaamde jaargemiddelde blootstelling.

Er werd al erg veel onderzoek uitgevoerd naar de mogelijke gezondheidseffecten van wonen dichtbij hoogspanningslijnen. Bij volwassenen vonden wetenschappers geen verband met gezondheidseffecten. Bij kinderen werd een statistisch verband gevonden tussen wonen in de buurt van hoogspanningslijnen (langdurige blootstelling aan meer dan 0,4 µT jaargemiddeld) en een hogere kans op het voorkomen van kinderleukemie.

Het gaat om een statistisch verband. Er is niet aangetoond dat magnetische velden de oorzaak zijn van het meer voorkomen van leukemie (dan zou het een oorzakelijk verband zijn).

Voor meer informatie over blootstelling aan magnetische velden kan u ook terecht op de website(opent in nieuw venster) van het Departement Omgeving.

Er werd ook onderzoek, gericht op neurodegeneratieve aandoeningen uitgevoerd door experten. Op grond van wat nu bekend is, is er geen reden om te veronderstellen dat de magnetische velden van hoogspanningslijnen deze aandoeningen kunnen veroorzaken.

De Europese Commissie maakte voor de toepassing van voorzorg een mededeling met richtlijnen (2000). Volgens deze mededeling moeten maatregelen op basis van het voorzorgsprincipe:

• gebaseerd zijn op een zo volledig mogelijke wetenschappelijke evaluatie.
• Aangepast zijn aan het gewenste beschermingsniveau (proportionaliteitsprincipe);
• Samenhangend en niet discriminerend zijn.

Dit wil zeggen dat ze

• in aard en omvang gelijkaardig moeten zijn aan vorige maatregelen die voor gelijkaardige risico’s zijn genomen
• gebaseerd zijn op een analyse van de kosten en baten van te nemen maatregelen of het uitblijven ervan
• van voorlopige aard zijn: de maatregelen kunnen aangepast of herzien worden in het licht van nieuwe wetenschappelijke gegevens
• vaststellen wie verantwoordelijk is voor het aanleveren van wetenschappelijke gegevens die nodig zijn voor een verdere risico-evaluatie.

In Vlaanderen wordt voorzorg, rekening houdend daarmee, toegepast door een bindend afsprakenkader om langdurige (chronische) blootstelling aan magnetische velden van meer dan 0,4 μT zoveel mogelijk te beperken. Het gaat om afspraken voor Vlaanderen en de netbeheerders.

In 2001 maakte het International Agency for Research on Cancer (IARC) bekend dat extreem laag frequente magnetische velden in groep 2B worden ingedeeld. Het IARC besloot dit na analyse van verschillende epidemiologische studies en meta-analyses die een statistisch verband vaststelden tussen langdurige blootstelling aan extreem laagfrequente (ELF) magnetische velden en een verhoogd risico op kinderleukemie. De indeling in 2B betekent mogelijks kankerverwekkend en kan aanleiding geven tot toepassing van het voorzorgsprincipe.

De Wereldgezondheidsorganisatie geeft aanbevelingen voor lidstaten in haar informatieblad over extreem laag frequente velden: “[…] Bij het bouwen van nieuwe voorzieningen en het ontwerpen van nieuwe (elektrische) apparatuur kan onderzocht worden of er mogelijkheden zijn om tegen geringe kosten de blootstelling te verminderen. Geschikte maatregelen om blootstelling te verminderen zullen van land tot land verschillen. Er is echter geen rechtvaardiging voor beleid dat is gebaseerd op het vaststellen van willekeurig lage blootstellingslimieten.”

De Belgische Hoge Gezondheidsraad formuleerde in 2020 een gelijkaardig advies met bijkomende aandacht voor andere bronnen van magnetische velden. Ondanks het onzekere effect raadt de Hoge Gezondheidsraad (advies nr.9432 - 2020) uit voorzorg aan om kinderen onder de 15 jaar niet langdurig bloot te stellen aan waarden boven de 0,4 μT (gemiddeld over een lange periode).

De Europese Commissie maakte hiervoor een mededeling met richtlijnen (2000). Volgens deze mededeling moeten maatregelen op basis van het voorzorgsprincipe:

• gebaseerd zijn op een zo volledig mogelijke wetenschappelijke evaluatie
• aangepast zijn aan het gewenste beschermingsniveau (proportionaliteitsprincipe)
• samenhangend en niet discriminerend zijn. Dit wil zeggen dat ze in aard en omvang gelijkaardig moeten zijn aan vorige maatregelen die voor gelijkaardige risico’s zijn genomen
• gebaseerd zijn op een analyse van de kosten en baten van te nemen maatregelen of het uitblijven ervan
• van voorlopige aard zijn: de maatregelen kunnen aangepast of herzien worden in het licht van nieuwe wetenschappelijke gegevens
• vaststellen wie verantwoordelijk is voor het aanleveren van wetenschappelijke gegevens die nodig zijn voor een verdere risico-evaluatie

Vanaf het begin werd het voorzorgsprincipe toegepast, in lijn met de aanbevelingen van de Vlaamse, Belgische en internationale instanties.

De klankbordgroep gezondheid die in 2020 opgericht werd in het kader van het Ventilus-project heeft getracht om duidelijkheid te scheppen over de studies en (mogelijke) effecten van hoogspanning op de gezondheid. Een aantal experten heeft de bestaande onderzoeken gevalideerd. De experten geven aan om bij wetenschappelijke onzekerheid het voorzorgsprincipe toe te passen: de epidemiologische grenswaarde van 0,4 μT m.b.t. leukemie bij kinderen is vrij consistent in de verschillende internationale studies. Anderzijds is de wetenschap er tot op heden niet in geslaagd een causaal verband met ELF aan te tonen. Voorzorg is dus aangewezen. Bijgevolg is het zoveel mogelijk vermijden van nieuwe overspanningen van woningen, scholen, kinderdagverblijven, etc. binnen de 0,4 μT contour een redelijke en proportionele aanpak. De experten bevelen aan om

verder te specificeren in welke gevallen het overspannen van woningen, scholen, etc. binnen de 0,4 μT contour niet kan vermeden worden. Het kwantificeren plaatst het project Ventilus op die manier meer in perspectief voor de omwonenden.

In het Rapport van de intendant van Ventilus staat bovendien de aanbeveling aan de Vlaamse Regering om een beleidskader voor 100 μT voor acute (zonder uitmiddeling) blootstelling en 0,4 μT voor langdurige (chronische) blootstelling vast te leggen in wetgeving, uitvoeringsbesluiten en/of in bindende afsprakenkaders.

Toepassing van het voorzorgsprincipe in Vlaanderen en voor Lus van Henegouwen

Voorzorg schrijft dus voor dat er proportionele maatregelen moeten genomen worden. Vlaanderen baseert zich hier vooral op de Europese teksten over voorzorg. De oproep tot voorzorg werd ook gedaan in het consultatietraject, door de Hoge Gezondheidsraad, de klankbordgroep en de intendant. Er wordt hierbij aandacht besteed aan verschillende aspecten: de acute blootstelling (Vlarem), chronische blootstelling (afsprakenkader met 2 luiken) en monitoring. Meer informatie hierover is terug te vinden op de website(opent in nieuw venster) van het Departement Omgeving.

De magnetische velden zijn het hoogste vlak onder de lijn of vlak boven de kabel. Daarna nemen de magnetische velden af met de afstand tot de lijn of kabel. In het geval van een lijn zijn de magnetische velden tussen de masten hoger dan aan de masten (omdat de geleiders aan de masten hoger hangen dan tussen de masten). Ook de hoogte van de masten, het type geleiders, de stroomintensiteit, het aantal circuits en hun stromen alsook het weer spelen een rol. “Het magneetveld is dus afhankelijk van vele factoren. Een voorbeeld van het verloop van het magnetisch veld kan je vinden op deze site(opent in nieuw venster).

Het Departement Omgeving zal gebruik maken van een rekenmodel om de grootte van het magnetisch veld te bepalen bij bovengrondse en ondergrondse hoogspanningsverbindingen. Dit rekenmodel (Gmsh-rekentool) werd ontwikkeld door de Universiteit van Luik (ULG). De Gmsh rekentool modelleert de magnetische velden op basis van de vergelijkingen van Maxwell. Volgende gegevens worden in de Gsmh rekentool ingevoerd:

- geometrieën (configuratie hoogspanningsmasten, doorhangen van de geleiders, afstand tussen de masten, … zoals opgenomen in de scopingnota)

- circuits (spanningsniveaus, stroombelasting, de schikking van de fasen, transpositie)

Daarnaast is er ook een implementatie van de gsmh-rekentool in het open source GIS-programma QGIS. Dit GIS rekenmodel heeft de Gmsh rekentool als bouwsteen maar vormt daarnaast een uitbreiding omdat het toelaat om volledige hoogspanningstrajecten door te rekenen.

Meer informatie over het rekenmodel is terug te vinden op https://omgeving.vlaanderen.be/hoogspanning(opent in nieuw venster) .

Het model werd gevalideerd met metingen en andere simulatietools.

Net zoals bij bovengrondse verbindingen ontstaan magnetische velden bij ondergrondse verbindingen. De velden ontstaan door het vervoeren van stroom en worden niet afgezwakt door de aarde.

De magnetische velden zijn het hoogste vlak onder de lijn of vlak boven de kabel. Daarna nemen de magnetische velden af met de afstand tot de lijn of kabel.